VAN BELANGEN NAAR WAARDEN

Klein en groot denken | Psychologie Magazine

Bij onzekerheid is het onze natuurlijke neiging om pas op de plaats te maken en te wachten tot het over is. Dat zagen we aan de economische crisis en nu aan de klimaat- en vluchtelingencrisis. Maar wat als het niet over gaat? Wat als gedurende ons leven niet duidelijk wordt hoe dit zich ontwikkelt en de onzekerheid blijft? Waaraankunnen we dan houvast ontlenen? Hoe kunnen we ons oriënteren als alles om ons heen in beweging is en we niet zeker weten in welke richting? Juist dan komt de psychologie te pas. Wat we nodig hebben is niet meer economische groei, maar psychologische: een verschuiving van denken in belangen naar denken in waarden.

Hebben of zijn

Het dagelijks leven heeft de vervelende neiging onze aandacht te sturen naar onze belangen: wat we willen hebben en voor elkaar krijgen. Gek genoeg denken we veel minder aan onze waarden en idealen: wat we willen zijn. Je kunt het ook ‘klein’ versus ‘groot’ denken noemen. Klein denken is bijvoorbeeld: hoe krijg ik mijn plan erdoor straks in dat overleg; hoe krijg ik mijn partner mee in wat ik wil; hoe krijg ik mijn geld terug van die leverancier. De aandacht is gericht op de directe omgeving. Groot denken betekent dat je uitzoomt, waardoor je niet alleen je omgeving in beeld hebt, maar ook je eigen gedrag. Bijvoorbeeld: ik besef opeens dat ik sluwe plannetjes zit te bedenken om mijn partner mee te krijgen – wil ik zo zijn? Ik sta me kwaad te maken tegen die winkelier – zou ik het ook anders kunnen doen?

Klein denken – in termen van belangen – leidt vaak tot conflicten met anderen, vooral als zij ook klein denken. En dat doen ze, want de beslommeringen van het dagelijks leven nodigen daartoe uit. Zo ontstaan belangentegenstellingen, vooral in tijden van schaarste zoals nu.

In de politiek zien we dat heel goed. Politieke partijen worden steeds meer belangengroepen. Bij de keus voor een partij vragen veel kiezers zich af: wat is het beste voor mij? Politici spiegelen dat gedrag en bewaken de belangen van hun kiezers. Geen wonder dat kiezers sterk verdeeld raken over de verschillende belangengroepen, waardoor nergens een duidelijke meerderheid voor is. Belangentegenstellingen worden vaak opgelost met geven en nemen: polderen. Het gevolg is dan dat je alleen maar bezig bent met belangen en weinig visie lijkt te hebben. Over belangen kun je onderhandelen, over waarden niet.

Onze betere helft

Waarom is het eigenlijk zo moeilijk: trouw zijn aan nota bene onze eigen waarden? In de evolutie is het denken aan onze korte-termijn-belangen diep verankerd geraakt in ons brein. Dat is functioneel in de strijd om overleving, dus van nature doen we dat als eerste. De gebieden in ons brein die dit regelen, zijn het eerst ontstaan – andere dieren hebben ze ook – en het diepst verankerd. Klein denken gaat dus op de automatische piloot, haast als een reflex.

Daar komt bij dat klein denken zichzelf versterkt. Door het uitruilen van belangen voeden we elkaars kleine denken. We krijgen de indruk dat we beter af zijn naarmate we meer van onze belangen binnenhalen. Ten onrechte. Denk aan kinderarbeid en slavernij: dat leverde ooit goedkope arbeid, goed voor de economie, dus goed voor de belangen van iedereen die geen kind of slaaf was. Zijn we slechter af sinds we dat hebben afgeschaft? Nee natuurlijk: door ononderhandelbare waarden bovenaan te zetten, worden we juist betere mensen.

We kunnen het best – als we gebruik maken van hersengebieden die in onze evolutie als laatste zijn ontstaan; die een beroep doen op hogere mentale capaciteiten als reflectie en bewustzijn. Het aardige is dat dit ook voor onszelf aantoonbaar positieve effecten heeft. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat het reflecteren op de eigen waarden het gevoel van persoonlijke integriteit en eigenwaarde versterkt. Na het doen van een waardenoefening (zie het kader) worden proefpersonen minder defensief tegenover andere meningen, of tegenover informatie die hun opvattingen tegenspreekt. Zo bleek dat straffe koffiedrinkers na deze oefening meer openstonden voor informatie over de gevaren van cafeïne. Ook bleek dat, waar mensen normaal gesproken negatiever oordelen over iemand die tegen hun politieke of religieuze overtuigingen ingaat, dit effect zwakker werd na de waardenoefening.¹ Het denken wordt dus ‘groter’ – ruimhartiger en accepterender.

Dat biedt een goede basis om met anderen in gesprek te gaan over hún waarden, met respect en zonder het gevoel dat er iets uitgeruild moet worden. Jouw waarden worden immers niet minder als je meekijkt met iemand die andere waarden heeft. Juist doordat je de waarden van een ander erkent en niet weghoont, kun je beter samen een conflict oplossen.² Als je groter denkt, ontdek je ook eerder een collectief gezamenlijk belang. Misschien is het niet toevallig dat onze collectieve belangen uiteindelijk sterk samenhangen met waarden over een respectvolle omgang met onze planeet. Dan krijg je eerder in de gaten dat er niet alleen een boekhoudkundige balans op orde moet komen, maar ook een ecologische balans, en dat het exploiteren van de aardbol in niemands belang is.

Hou vast aan je idealen

Maar wat heb je aan moraal in een crisis? Hoe kunnen waarden ons helpen in deze wankele werkelijkheid? Op de woelige baren van het leven hebben we een vuurtoren nodig, een oriëntatiepunt. Dat zit in onszelf, van binnen; onze waarden, onze wijsheid. De Partij voor de Dieren zegt het mooi: Hou vastaan je idealen– want ze bieden houvast. Ze geven een gevoel van zingeving en richting in het leven. Juist in onzekere tijden hebben we daar behoefte aan. Dat wordt geïllustreerd door onderzoek³, waaruit blijkt dat denken over de eigen idealen een dempend effect heeft op angst en spanning. Denken aan fijne dingen heeft dat effect al enigszins, maar denken aan idealen en hogere waarden heeft meer effect dan aan chocola. Dat komt doordat waarden minder context-gebonden zijn: ze zijn altijd en overal toepasbaar, we hebben er niets voor nodig.  

Maar het afstemmen op je eigen waarden gaat niet vanzelf, het vraagt bewustzijn. Een manier om dit te doen is door je eigen waarden-top-drie te maken (zie hieronder) en met jezelf af te spreken dat je belangrijke keuzes gaat toetsen aan die waarden. Ook kun je elke dag even tijd inruimen voor een moment van reflectie: lig ik goed op koers, als ik even naar de vuurtoren kijk? Loop ik niet te sjoemelen met waar ik in geloof? Onze belangen verleiden ons om te marchanderen met onze waarden. Als bootjes op een onbestendige zee drijven we af onder invloed van de dagelijkse weer-en-wind-beslommeringen. Dat geeft niks, dat hoort erbij. Zolang we weten waar de vuurtoren staat, komen we na omzwervingen en uitstapjes altijd weer op koers.

Hoe vaker je afstemt op die innerlijke zender, hoe sterker hij wordt. In het begin vraagt het aandacht en bewustzijn, maar naarmate je het vaker doet, merk je dat het signaal sterker wordt. Ziedaar je houvast in onzekere tijden. Je weet niet of je die baan, dat huis, dat project waar je aan werkt wel kunt houden. Maar wat er ook gebeurt, je idealen en je waarden kan niemand je afnemen, je kunt ze in elke volgende situatie weer naleven en uitdragen.

Het slechte nieuws is: er gaat geen zekerheid komen in deze nieuwe werkelijkheid. Het goede nieuws: dat heb je ook helemaal niet nodig.

Oefening

Hieronder staan 12 waarden en kwaliteiten. Waarschijnlijk zijn sommige daarvan belangrijk voor u en andere minder. Maak een rangordening van deze waarden en kwaliteiten, in volgorde van hoe belangrijk ze voor u zijn. 1 = belangrijkst, 12 = minst belangrijk. Gebruik elk getal maar 1 keer.

Mijn waarden:

______ openheid
______ betrokkenheid
______ liefde
______ respect
______ integriteit
______ persoonlijke groei
______ discipline
______ schoonheid
______ creativiteit
______ inspiratie
______ trouw
______ rechtvaardigheid

Als u dit hebt gedaan, schrijf dan een kort stukje over uw nummer-1-waarde. Beschrijf waarom deze waarde belangrijk voor u is en beschrijf een periode of gebeurtenis waarin deze waarde een belangrijke rol heeft gespeeld in uw leven.

Lees over deze oefening en wat je ermee kunt in Je bent wat je doet.

¹Sherman, D. & Cohen, G. L. (2002). Accepting threatening information: Self-affirmation and the reduction of defensive biases. Current Directions in Psychological Science, 11, 119-123.
²Rexwinkel, R.B. & Ellemers, N. & Harinck, S. (2012). Wanneer jij ok bent, ben ik ook ok! : Hoe de bevestiging van een ander het oplossen van een waardenconflict vergemakkelijkt. In: Jaarboek Sociale Psychologie 2011, pp. 173-178. Groningen: ASPO Pers.
³ McGregor, I., Prentice, M., & Nash, K. (2012). Approaching relief: Compensatory ideals relieve threat-induced anxiety by promoting approach-motivated states. Social Cognition, 30, 689-714.

Dit artikel van Roos Vonk verscheen in Psychologie Magazine, mei 2013: Van ‘wat wil ik hebben’ naar ‘wie wil ik zijn?’