MORELE VERONTWAARDIGING
Oordelen over anderen is gemakkelijk en zelfgenoegzaam | NRC
Jaar in jaar uit werden in Veronica Inside grappen gemaakt over vrouwen, minderheden en andere gevoelige onderwerpen. Geregeld werd de grens opgezocht en soms overschreden. Nu, met het momentum van Black Lives Matter, is er collectieve morele verontwaardiging ontstaan over een grappig bedoelde opmerking van Johan Derksen.
Boosheid is een emotie die aanspoort tot actie – in dit geval het herstellen van de ongelijkheid tussen zwart en wit. Maar empirisch onderzoek naar morele boosheid wijst erop dat die maar zelden voortkomt uit morele integriteit, met het doel het onrecht te herstellen. Veel vaker zijn oordelen over normschendingen van anderen een manier om de eigen morele superioriteit te demonstreren.
Het is denkbaar dat dit ook hier een rol speelt: alle vingers wijzen opeens naar Johan Derksen, of naar heersers uit koloniale tijden. Niet naar de systematische onderdrukking en uitbuiting die volop gaande is in de huidige wereld – en waar veel boze mensen wellicht zelfs aan meedoen.
Denk aan het massale gebruik van producten die door kindslaven worden gefabriceerd (kleding, smartphones, elektronica, chocola) of aan de uitbuiting van slachthuismedewerkers.
Het heeft kenmerken van een bandwagon-effect: mensen springen op de kar van verontwaardiging die al rijdt. Meehuilwolven uit het brave bos, noemde Youp ze. Zo laten ze zien dat ze aan de goede kant van de geschiedenis staan. Maar die geschiedenis is voortdurend in beweging. In de meeste kringen is het nu nog sociaal geaccepteerd om bij de aankoop van kleding, apparaten of voedsel niet te vragen waar het vandaan komt en of er iemand voor is uitgebuit. Als je anderen dat soort vragen stelt scoor je geen morele punten, integendeel, je wordt ‘zuur’ genoemd.
Maar juist die zure spelbedervers kunnen de bandwagon van de toekomst op gang brengen. Al onze denkbeelden en normen zijn betrekkelijk en zullen veranderen. Door de bril van onze huidige morele maatstaven waren slavenhandelaars en koloniale heersers overduidelijk fout. Maar worden we nu betere, wijzere mensen door ze alsnog van hun sokkel te halen?
Onder het mom van vooruitgang en gelijkheid wordt anderen de maat genomen. Ik vind dat te gemakkelijk en zelfgenoegzaam. Echte morele vooruitgang vergt zelfkritiek en inlevingsvermogen in ‘daders’. De wereld is niet verdeeld in goede en slechte mensen, we hebben allemaal beiden in ons. Velen van ons hebben zelf, aangemoedigd door omstandigheden, ook weleens een verkeerde grap gemaakt; en de meesten hebben weleens welwillend gezwegen bij seksistische of racistische opmerkingen van anderen, uit angst om de party pooper te zijn.
De meeste mensen zijn kuddedieren die meedoen met anderen, binnen de gangbare culturele normen, en zich pas hardop uitspreken als dat sociaal veilig lijkt. We zien het niet als onze morele plicht ons te verdiepen in de vraag of er mensen zijn uitgebuit voor de producten die we kopen. Hetzelfde geldt voor de exploitatie van dieren en natuur, waar de meesten onbekommerd aan meedoen, ten koste van armere werelddelen waar klimaatverandering nu al ernstige consequenties heeft, en ten koste van toekomstige generaties. Hoe zullen zij terugkijken op de onherstelbare klimaat- en milieuschade die wij veroorzaken? Wat zullen ze vinden van hoe wij met de aarde en andere diersoorten omgaan? Ik kan me voorstellen dat ons ‘eigen-soort-eerst’-denken in de nabije toekomst even bruut en egoïstisch wordt gevonden als de heerschappij van blanke mannen in het recente verleden.
De wereld verandert niet door onze meningen, maar door wat we doen. Het is voor ons ego prettiger om over anderen te oordelen, maar we leren meer en komen meer tot ontwikkeling door in de spiegel te kijken.
Dit artikel van Roos Vonk verscheen in NRC, 29 juni 2020: Morele boosheid wil eigen superioriteit demonstreren
Lees meer over de belemmeringen van het ego en hoe je ze kunt overwinnen in haar nieuwe boek: Mijn ego heeft altijd gelijk.